Motorda
üretilen gücün şanzımana aktarılmasından sonra, bir tork ve hız değiştirici
olarak çalışan sisteme vites kutusu (şanzıman) denir. Arkadan çekişli bir
araçta kullanılan klasik manuel şanzımanın temel parçaları ve şanzımanın
çalışması bu yazının konusu olacaktır. Klasik arkadan çekişli düzende, manuel
vites kutusunda grup mili bulunur. Daha yaygın kullanılan önden çekişli
araçlarda ise transaks denilen önden çekişli şanzımanda grup mili yoktur, bunun
yerine giriş mili ve çıkış mili bulunur.
Manuel Vites Kutusunun Temel Parçaları
*Prizdirekt
mili
*Grup mili
*Ana mil ve
vites dişlileri
*Senkromeçler
*Geri vites
mekanizması
*Vites
Değiştirme ve Kumanda Mekanizması
Prizdirekt Mili:
Kavrama
sisteminden aldığı hareketi, üzerindeki dişli ile grup mili daimi iştirak
dişlisine ileten mildir.
Hareket,
vites kutusuna bu mil aracılığıyla iletilir.
Prizdirekt
mili vites kutusuna bir rulman ile yataklandırılmıştır.
Grup Mili:
Grup mili,
üzerindeki daimi iştirak dişlisi ile, prizdirekt mili dişlisiyle sürekli
kavraşma halindedir. Prizdirekt mili döndükçe, grup mili de sürekli döner. Grup
mili, birkaç dişliden oluşan, yekpare (tek parça) bir dişli grubudur. Grup mili
döndükçe üzerindeki dişliler de sürekli döner.
Grup mili
üzerindeki dişliler, ana mil (çıkış mili) üzerindeki vites dişlilerine sürekli
olarak geçmiş durumdadır.
Ana Mil (Çıkış
Mili-Tahrik Mili) ve Vites Dişlileri:
Ana mil
üzerinde vites dişlileri ve senkromeçler bulunur. Her vites dişlisi, karşısına
gelen grup dişlisine geçmiş durumdadır. Hareket, grup dişlisinden, sürekli
olarak vites dişlilerine iletilmektedir, fakat ana mil üzerinde bulunan vites
dişlileri, bu hareketi sadece senkromeçle kavraştıklarında ana mile (çıkış
miline) aktarırlar. Ana mil üzerindeki vites dişlileri, ana mile yataklıdırlar
ve senkromeçle kavraşmadıkça serbest dönerler.
Hareket
akışı: Giriş mili-->Grup mili dişlileri-->Vites dişlileri-->senkromeç-->ana
mil(çıkış mili) -->şaft --> diferansiyel.
Senkromeçler:
Senkromeç
tertibatının görevleri şunlardır:
Vites
değişimi sırasında, farklı hızlarda dönen vites dişlisi ve çıkış milinin
(senkromeçin) hızlarını eşitleyerek, vites dişlisi ile senkromeç dişlisinin
yumuşak bir şekilde kavraşmasını ve geçmesini sağlar. Böylece hareket, ilgili
vites dişlisi üzerinden çıkış miline aktarılarak tekerleklere iletilir.
*Prizdirekt mili (veya girş mili) üzerindeki
dişliler ile kavraşacak olan vites dişlileri arasındaki devir sayısını
eşitlemek
*Dişlilerin
zarar görmesini ve aşınmasını önlemek
*Dişlilerin
kolay ve sessiz bir şekilde kavraşmasını sağlamak
Geri Vites Mekanizması
Motordan
gelen hareketin yönü, geri vites mekanizmasında bulunan avare dişli
aracılığıyla değiştirilir. Avare dişli, grup mili geri vites dişlisinden aldığı
hareketin yönünü değiştirerek, çıkış mili geri vites dişlisine aktarır. Geri
vites için, avare dişli kayarak, iki dişli arasına girer ve bu iki dişliyi
kavraştırır. Çıkış mili üzerinde bulunan geri vites dişlisinden hareket
senkromeç vasıtasıyla çıkış miline iletilir. Avare dişli, giriş ve çıkış
dişlileri arasına kayarak geçtiğinden bu üç dişli de düz dişlidir. Yeni nesil bazı
şanzımanlardaysa, geri vites çıkış dişlisine ait bir senkromeç vardır ve geri
vitese bu senkromeçin kilitlenmesiyle geçilir; bu durumda bu üç dişli de
sürekli birbirine geçmiş halde olduğundan, dişli tipleri de “helisel” dir. Üç
dişli de sürekli döner fakat senkromeç (geri vites) kilitlenmedikçe hareket
aktarımı olmaz, normal ileri sürüşlerde çıkış dişlisi ters yönde dönmeye devam
eder fakat, hareket aktarmaz.
Yani geri
vites geçişinde, avare dişli kayarak geçiyorsa, fizik kuralları gereği dişli
biçimi “düz dişli” olmak zorundadır. Senkromeçle geçiş yapılıyor (senkromeçli
geri vites) ve avare dişli kaydırılmıyorsa, dişli tipi “helisel” olmak
zorundadır.
(Bakınız: Vites Kutusu Çeşitleri)
Manuel Şanzıman Nasıl Çalışır? (Manuel Vites Kutusunun Çalışma Prensibi)
Motor krank
milinden gelen dönüş hareketi, kavrama-debriyaj sisteminden şanzımanın giriş
miline aktarılır, hız ve tork şanzıman dişlileri tarafından değiştirilerek,
diferansiyele aktarılır. Vites kutusu içerisinde bulunan farklı çaplardaki
dişliler arasında oluşan tork-hız farkları sayesinde vites kademeleri oluşur.
Her vites kademesinin dişli oranları, aracın çekiş kuvveti (tork) ve
hızlanmasını belirleyici rol oynar. Son vitesin dişli oranı aracın maksimum
hızını belirler. Öte yandan daha fazla (6,7) vites kademesi yine maksimum hızı
arttırırken, yakıt ekonomisi sağlar.
Vites
değişimleri; vites kolu hareketinin çelik teller veya çubuk miller vasıtasıyla,
vites kutusunun kumanda mekanizmasına iletilmesi (vites değişim hareketi), bu
hareketin kumanda mekanizması tarafından vites değiştirme çubukları ve
çatallarıyla senkromeç manşonlarını kaydırması ile meydana gelir.
Vites kolu; sürücünün vites değiştirmesini
sağlar.
Vites kolu bağlantı teli-milleri: Vites kolu hareketini, vites
kutusundaki değiştirme mekanizmasına iletir. Yeni nesil araçlar daha çok çelik
halat teller kullanılır, böylece titreşim önlenir, konfor artar.
Vites Değiştirme Mekanizması: Vites kolundan gelen vites
değiştirme hareketi, burada ilgili vitesin değiştirme çubuklarının kumanda
edilmesi ve değiştirme çubuklarının bağlı olduğu değiştirme çatallarının
ileri-geri hareket etmesini sağlar. Böylece çatallar senkromeç manşonlarını kaydırarak
ilgili vitese geçişi veya vitesten çıkmayı sağlarlar. Yine geri vites seçimi de
bu şekilde gerçekleşir.
Klasik
arkadan çekişli 4 vitesli bir şanzımanın vites dişli durumları, hareketin
akışı, dişli ve senkromeç pozisyonlarıyla beraber çalışma mekanizması aşağıda
anlatılacaktır.
Vites Dişli Konumları ve Güç Akışı
Boş Vites Konumu:
Motordan
gelen hareket prizdirekt miline, buradan da grup mili dişlilerine
geçer. Manşonlar herhangi bir dişli ile kavraşmadığından, hareket
vites kutusundan dışarı çıkmaz. Hareket, prizdirekt mili daimi iştirak
dişlisinden (bu aynı zamanda 4. vites dişlisidir), grup mili daimi
iştirak dişlisine geçer. Dişliler vites durumunda olamadığından, çıkış
milindeki dişliler boşta döner.
1.Vites Konumu:
Hareket prizdirekt
miline --> Prizdirekt mili daimi iştirak dişlisinden --> grup
mili daimi iştirak dişlisine geçer. Grupmili ve üzerindeki dişliler tek
parça halindedir ve gelen hareketle bu mil ve üzerindeki dişliler döner. Hareket,
grup milinden, çıkış milinde bulunan 1. vites dişlisine aktarılır, 1. vites
dişlisindeki hareket senkromeçteki manşonun kavraşmasıyla çıkış miline
aktarılır.
2.Vites
Konumu:
Bu durumda manşon ikinci vites dişlisi ile kavraşık durumdadır. Motordan
gelen hareket, prizdirekt milinden daimi iştirak dişlisine ve buradan da grup
mili dişlisine geçer. Manşon, ikinci vites dişlisi ile kavraşık durumda olduğu
için, hareket, grup mili ikinci vites dişlisinden çıkış mili ikinci vites
dişlisine geçer. Buradan da hareket, çıkış mili üzerinden geçerek vites
kutusundan çıkar.
3.Vites Konumu:
Bu durumda manşon üçüncü vites dişlisi ile kavraşık (geçmiş) durumdadır.
Manşon, üçüncü vites dişlisi ile kavraşık durumda olduğu için, hareket
grup mili üçüncü vites dişlisinden çıkış mili üçüncü vites dişlisine
geçer. Buradan da hareket çıkış mili üzerinden geçerek vites kutusundan çıkar.
4.Vites
Konumu:
Motordan gelen hareket, prizdirekt miline, oradan da prizdirekt mili
daimi iştirak dişlisine (4. vites dişlisine) geçer. Bu durumda, manşon prizdirekt
mili dördüncü vites dişlisi ile kavraşık olduğundan gelen hareket prizdirekt
milinden direkt geçer. NOT: Giriş mili (prizdirekt mili) ile Çıkış Mili, iki
ayrı mildir, bakıldığında tek bir mil gibi görünse de, çıkış mili giriş milinin
içine yataklandırılmıştır, vites 4 e alınmadıkça, yani senkromeç bu iki mili
birleştirip kilitlemedikçe, hareket akışı olmaz.
Geri Vites Konumu:
Motordan gelen hareket kavrama ve prizdirek miline gelir. Burdan, prizdirek mili daimi iştirak dişlisine --> buradan da grup mili daimi iştirak dişlisine hareket geçer. Senkromeçsiz geri vites mekanizması olan bu sistemde, geri vitese geçilmesi için, avare dişli kaydırılarak, grup mili ile çıkış mili geri vites dişlileri arasına geçer ve bu iki dişliyi birbirine bağlar. Hareket, grup mili geri vites dişlisinden, geri vites dişlisine (avare dişlisine), buradan da çıkış mili geri vites dişlisine aktarılır. Avare dişlinin kullanılma sebebi, dönüş hareketinin yönün tersine çevirmesidir, böylece araç geri geri gidebilir. Avare dişlinin tork ve hız değişimine bir etkisi yoktur, hareketi aynen fakat ters yönde iletir. Yeni nesil şanzımanlarda geri vites mekanizması senkromeçli tipte ve dişli yapısı helisel ve daimi olarak dişliler geçişmiş halde çalışır haldedir (yukarıdaki 6 vitesli şanzıman görseline bakınız).
Ana konu: (Bakınız: Vites Kutusu Çeşitleri)
Çok işime yaradı teşekkürler.
YanıtlaSilsüper anlatımdır. teşekkürler
YanıtlaSilHarika bir anlatım. Teşekkürler 💐
YanıtlaSil